جغرافیا و اقلیم شهرستان مهریز                                                                                           
شهرستان مهریز درجنوب استان یزد و در 30کیلومتری شهریزد و در کنار جاده استراتژیک تهران ـ بندر عباس (یزد ـ کرمان) قرار دارد. این شهرستان از سمت شمال به بخش مرکزی شهرستان یزد،از سمت شرق به بخش مرکزی شهرستان بافق و بخش مرکزی شهرستان شهربابک از استان کرمان، از سمت جنوب به شهرستان خاتم و سیرجان و از سمت غرب به بخش نیر و شهرستانهای ابرکوه و تفت محدود می باشد .ادامه ارتفاعات شیرکوه در بخش غربی این شهرستان موجب تشکیل سفره های غنی آب زیرزمینی وتعدیل هوای آن نسبت به دیگر نقاط استان یزد شده است. این شهرستان دارای یک بخشمرکزی و پنج دهستان به اسامی: ارنان، بهادران، تنگ چنار، میانکوه و خورمیز و 468 آبادی است. 43 روستای بخش مرکزی دارای شورای اسلامی و دهیاری مصوب می باشند. تاریخ بنای مهریز و اطراف آن مربوط به پیش از اسلام است. بنای مهریز را به مهرنگاردختر انوشیروان نسبت داده اند. آب و هوای شهرستان معتدل و بیابانی است و اینمنطقه با شرایط خاص جغرافیایی موقعیت طبیعی (دارابودن سراب ها، قله های برف گیر وآب و هوای معتدل کوهستانی) در حاشیه کویر، از مهریز گذشته برای کاروان های تجاری وافواج نظامی (یزد - فارس و یزد - شرق ایران) شاهراهی حیاتی ساخته است و هم اکنوننیز با قابلیتهای تفریحی - گردشگری از جمله چشمه پرآب و زیبای غربال بیز، منطقهتفریحی کوه ریگ و آثار باشکوه تاریخی خشتی و غیره... همواره پذیرای خیل کثیری ازگردشگران داخلی و خارجی میباشد.  این منطقه با قنوات و کاریزهایی که به دیگر مناطق یزد جاری می ساخته و می سازد و همانند قلبی است که آب، این مایه زندگانی را به دیگر اعضا و جوارح یزد گذشته و حال ارزانی می دارد. شهرستان مهریز با داشتن آب و هوای مناسب شرایط بسیار خوبی را برای کشت انواع محصولات باغی و زراعی از قبیل : پسته، گردو، بادام، انجیر، آلو، زردآلو، گندمو جو فراهم آورده است ضمن اینکه این شهرستان یکی از مهمترین مراکز کشت پسته بابیشترین میزان در استان تلقی میشود. مرکز شهرستان مهریز « شهر مهریز» می باشد. این شهرستان تا قبل از سال 1358 یکی از بخش های شهرستان یزد بوده که در این سال از سوی وزرات کشور به شهرستان تبدیل شده است.وسعت این شهرستان 14684کیلومتر مربع است.
به دلیل حاصلخیزی اراضی این شهرستان، بیشتر مردم این منطقه به کار کشاورزی اشتغالدارند. یکی از چشمه‌های پر آبی که بخش عمده آب کشاورزی منطقهمهریز و یزد را تأمین می‌کند، چشمه زیبا و تماشایی «غربالبیز» در نزدیکی روستای«مدوار» است. مردم این منطقه در کنار کشاورزی و دامداری به صنایع دستی نیز اشتغال دارند. از مهم‌ترین صنایع دستی این شهرستان می توان از قالی بافی نام برد. نقشه‌هایاصیل فرش مهریز با طرح‌های یزد و کرمان بافته و به بازار عرضه می شود. از دیگرصنایع دستی این شهرستان می توان آهنگری، سریشم ، گیوه بافی، سبدبافی و چاقوسازی رانام برد.وجود بناهای تاریخی که سیر تحول و دوره های معماری را در این شهر معرفی می کند همه و همه دال بر غنای فرهنگی و پیشینه آباد تاریخی این منطقه است(بناهای باستانی محوطه غربال بیز اشکانی، قلعهخورمیز ساسانی، قلّاع و کاروانسراهای دوره های مختلف معماری اسلامی). وجود بناهای باشکوهاقتصادی (کاروانسراها، باغ ها و...) سیاسی، نظامی (عمارات اربابی، قلاع روستاییعظیم و...) مذهبی (مساجد، قدمگاه ها، حسینیه ها و...) تدافعی - دیده بانی (برج هایدیده بانی) و سازه های عظیم خشتی - آجری زیادی که درسطح این شهرستان پراکنده اند،خودگواهی است بر عمران و آبادانی این منطقه در گذشته. متون تاریخی و نسخ خطی، بنای شهرمهریز را به «مهرنگار»  دختر انوشیروان ساسانینسبت می دهند. اما آنچه مهم است با توجه به نقش نگاره هایی که بر سنگهای کوه ارنانمنقش شده است این شهر قدمتی بیش از ده هزار سال دارد و پدیدار شدن آثار کهن، بامعماری عالی توسط کاوشگران بیانگر این ادعاست.


طبیعت شهر مهریز
چنانچه در مرکز مهریز بالای یک بلندی قرار بگیریم و یا با استفاده از عکس هوایی شهر به بررسی کلی ویژگی های منطقه بپردازیم ، مشاهده می کنیم این شهر در مرکز دایره ای  قرار دارد که محیط آن را ارتفاعات بلند و کوتاهی تشکیل می دهند.
مهمترین آنها ارتفاعات غربی و جنوب غربی شامل امتداد رشته کوه شیرکوه، کوه لاخسه ،کوه مدوار و ارتفاعات کوچکتر در دامنه آنها می باشد که معمولا سرچشمه اغلب جویبارهای فصلی این شهرستان می باشد.
این بلندی ها همگی بیش از 3000 متر از سطح دریا ارتفاع دارند و شهر مهریز بر روی رسوبات ناشی از فرسایش آبی این کوهها قرار گرفته است. در شرق آن ارتفاعات پست تری با ارتفاع حدود 2000 متر از سطح دریا دیده می شود. در شمال این منطقه ، کوه سیاه  با ارتفاع 2824 متر از سطح دریا و نیز زمینهای پست و سپس تپه های شنی به چشم  می خورد و در جنوب تپه های سیاه روستاهای خورمیز و مخلصون قرار دارد.
                  
آب و هوا
آب و هوای مهریز در بخش کوهستانی از نوع آب و هوای نیمه خشک است که نسبت به یزد از اعتدال بیشتری برخوردار بوده اما در محل دشت خشک و بیابانی است.
شهرستان مهریز از دو منطقه خشک و نیمه خشک تشکیل شده است: مناطقی از قبیل دشت بهادران در شمال شرقی و مناطق جنوبی این شهرستان در زمره مناطق خشک و دامنه های شیرکوه در شمال غربی مهریز و برخی از دامنه های غربی ، منطقه نیمه خشک آن را به وجود می آورند.
با عنایت به مطالب فوق می توان نتیجه گرفت در گستره این شهرستان هرچه از شمال به جنوب و از غرب به شرق پیش برویم از میزان بارندگی کاسته شده و بر خشکی محیط افزوده می گردد.
به طور کلی به استثناء قسمت بسیار محدودی از مناطق کوهستانی، بقیه در حیطه قلمرو مناطق خشک قرار دارد.
سیری در تاریخ شهرستان
بطورکلی می توان سابقه تاریخی شهرستان مهریز را بشرح ذیل تبیین نمود:
سنگ نوشته های ارنان
قدیمی ترین آثار تمدن منطقه در کوه های اطراف روستای سرو و ارنان است. از آثار بدست آمده در این منطقه از جمله تخته سنگ حجاری شده برمی آید که قدمت آن به بیش از ده هزار سال قبل از میلاد می رسد.                                                                                            
تمدن در غربالبیز
منطقه غربالبیز و کشف بقای تمدن و فرهنگ کهنسال ایران در این منطقه نشان می دهد از هزاره دوم قبل از میلاد، غربالبیز سکونت گاه اقوام مختلف بوده است. همچنین آثار مربوط به عصر مس در غربالبیز که شامل مجسمه انسان، حیوانات مختلف و انواع سرنیزه در اندازه های گوناگون بوده است، حاکی از سابقه طولانی این منطقه است.
                        
آثار و بناهای تاریخی شهرستان مهریز
بدون تردید ابنیه تاریخی و آثار باستانی شهر مهریز از جمله مظاهر ذوق و هنر ایرانی بشمار می رود. وجود این آثار علاوه بر این که نمونه ای بارز از استعداد و کوشش مردم مهریز را بدست می دهد قدمت این سرزمین را نیز به خوبی نمایان می سازد.
در شکل گیری و تکوین فرهنگ بومی منطقه همانند سایر مناطق کویری کشور، طبیعت و مبارزه انسان های واحد نشین آن را باید از عوامل اساسی و تعیین کننده به شمار آورد. بافت معماری و ویژگی های شهر مهریز که یکی از روشن ترین جلوه های فرهنگ و شناسنامه گویای زندگی کویری است،  بشدت متأثر از اقلیم ناسازگار و مصداق عینی مقاومت در مقابل کویر و حفظ حیات در این شرایط آب و هوایی است.
وجود ده ها اثر تاریخی از جمله مساجد، رباط ها، قلعه ها، آب انبارها، بازارچه ها، کاروانسراها، قنات ها، بادگیرها و سردابه ها، کوچه های پیچ در پیچ و دیوارهای بلند همگی نشان از پیش روی فرهنگ و تمدن در گستره طبیعت قهار این شهر است.
  مساجد
خصوصیات کلی مساجد مهریز:
1ـ اغلب مساجد تاریخی مهریز چه مساجد جامع و چه غیر آنها، متعلق به دوره صفویه   یا ما قبل آن می باشد.
2ـ در شهرستان مهریز مجموعه مسجد، آب انبار، حمام و حسینیه در کنار هم ساخته می شده که این خصوصیت، مساجد مهریز را از جاهای دیگر متمایز می سازد.
3ـ گذشته از ساختار قدیمی و معماری سنتی که در مساجد مهریز مشاهده می شود دلایل و شواهد فراوانی دال بر قدمت آن هاست از جمله:
الف) وجود کتیبه های سنگی، چوبی و گچی که معمولاً یا بر در سر ورودی مساجد و یا در محراب و یا بر درهای قدیمی آن منصوب و مرقوم شده است( مثل مسجد باغ بهار و مسجد منگاباد)
ب) وجود زیلوهای قدیمی که حتی قدمت بعضی از آن ها به چهارصد سال می رسد.                         
ج) بادگیرهای بسیار نازک که در بعضی از مساجد هنوز پابرجاست( مثل مسجد سرحوض)
4ـ مساجد تاریخی مهریز دارای دو قسمت تابستان خانه و زمستان خانه و یا به عبارتی سردخانه و گرم خانه می باشند. در فصل های گرم از تابستاخانه استفاده می شده و در فصول سرد از زمستانخانه استفاده می کردند.
 5ـ در اغلب مساجد تاریخی این شهر سیستم نورگیری آن ها بوسیله سنگ های بسیار زیبا و شفاف مرمر صورت می گیرد، بدین صورت که این سنگ ها را در وسط سقف های دوری(قوسی) نصب می کردند و نور کافی را به مساجد می رساندند
                                                                     
رباط ها و کاروانسراها
از جمله یادگارهای پرارزش ایران کاروانسراها است که روزگار کهن به دلایل گوناگون و ارتباطی چون جریان اقتصادی، نظامی، جغرافیایی و مذهبی بنیاد گردیده است و در ادوار مختلف به تدریج توسعه و گسترش یافته است. عصرطلایی و شکوفایی احداث کاروانسراهای زیبا از زمان سلسله صفویه آغاز می شود. از انواع کاروانسراها از نقطه نظر معماری می توان به کاروانسراهای« مدور» وکاروانسراهای« چهار ایوانی» اشاره نمود. تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده است. این نوع کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است.
 معرفی تعدادی از این ابنیه تاریخی و فرهنگی در شهرستان مهریز
 رباط زین الدین:
رباط زین الدین در60 کیلومتری جاده یزدـ کرمان، حدود 500 متر خارج از جاده قرار گرفته است. فاصله آن تا شهر مهریز حدود 30 کیلومتر است. تاریخ احداث بنا به دوره صفویه   (1007 تا 1030 هجری قمری) برمی گردد.
 
 رباط کرمانشاه:
رباط کرمانشاه که کرمانشاهان هم گفته می شود، آبادی کوچکی بر سر راه یزد به کرمان به فاصله شش فرسخ از رباط زین الدین است که از قدیم الایام حدفاصل میان خاک این   دو شهر بوده است.
 
 رباط نو سریزد:
رباط نو سر یزد در انتهای آبادی سریزد در پایان راه( خیابان) اصلی عبوری در میان آبادی و در مجاورت آب انبار و مسجد جامع سریزد و به فاصله کمی از رباط قدیمی و خشتی موجود قرار گرفته است. 
 
رباط شمس:
این رباط در جاده یزد ـ کرمان واقع شده است. این رباط در عصر صفویه بنا شده و دارای ساختمانی آجری و نقشه ای مربع شکل است و پنج برج دیده بانی دارد. ورودی ساختمان در ضلع غربی قرار دارد و به هشتی منتقل می شود.
 
 کاروانسرای شاه عباسی:
این کاروانسرا در فاصله 35 کیلومتری جاده یزدـ کرمان در روستای علی آباد و در حاشیه شهر مهریز قرار دارد. پلان این کاروانسرا از نوع پلان چهار ایوانی است که از آجر ساخته شده و بانی آن« شاهزاده معارف دوست محمد ولی میرزا» پسر فتحعلی شاه بوده است. بنای آن از سمت جاده دارای چهارده صفه و بلندی دیوار آن پنج متر است و چهار برج در چهار گوشه دارد.
                               
قلعه ها
انسان در روزگار گذشته همواره در معرض خطرات پیرامون خویش قرار داشته و برای تأمین امنیت و بقای خود به اشکال مختلف به مقابله با آن می پرداخت. یکی از ساده ترین شیوه ها این بودکه دیواری گرد محل سکونت خویش بنا کند و زیستگاه خود را در آن ایمن سازد. بنابراین نوعی بنای محصور متناسب با وضعیت و شرایط طبیعی و جغرافیایی محل سکونت خود پدید آورد که قلعه « جلگه ای یا دشتی» نامیده می شود. قلعه های جلگه ای گونه ای از معماری سنتی این سرزمین بودند که هسته اصلی شهرهای امروزی را پدید آوردند و راه را برای شهرهای امروزی هموار ساختند.
 
قلعه مهرپادین( دوره افشاریه) :
قلعه مهرپادین یکی از آثار باستانی شهرستان مهریز می باشد که مابین جاده یزد ـ کرمان و خیابان انقلاب در قسمت ورودی زمین های کشاورزی آن منطقه قرارگرفته است.
 
قلعه خورمیز:
قلعه خورمیز دارای طول و عرض 32 ×63  متر و 6 برج می باشد. چهار برج چهار گوشه و 2 برج در قرینه یکدیگر در جهت طول قلعه ساخته شده اند.
 
 قلعه سریزد:
قلعه سریزد یکی از زیباترین و سالمترین قلعه های جلگه ای این سرزمین است که در نوع خود بی نظیر است. این قلعه از خارج شامل دیواری به ارتفاع2 متر گرداگرد است که قبلاً دارای ارتفاع بیشتری بوده است. خندقی به عمق 2 متر و عرض 5 تا 6 متر در اطراف قلعه، حصار و باروی قلعه که ارتفاعی حدود6 تا 7 متر دارد و گرداگرد قلعه را فرا گرفته و دارای 9 برج دیده بانی مدور به ارتفاع 8 تا 9 متر در گوشه ها و میانه اضلاع می باشد.
 
قلعه هرفته( متعلق به دوره زندیه):
« قلعه هرفته» خارج از روستای هرفته و حدود 200 متر با روستا فاصله دارد و در کنار قبرستان کنونی می باشد. قابل ذکر است در گذشته نه چندان دور، هنگامی که مردم هرفته قصد بیرون آمدن از قلعه را کرده و تمایل پیدا کردند که در خانه های جدا از یکدیگر زندگی کنند خانه های مسکونی نزدیک قلعه و آبادی های آن که تقریباً دراطراف بود در اثر مهاجرت سکنه و به مرور زمان تخریب شد و جز تلی از خاک چیزی از آن ها بر جای نماند.
                             
مهریز و دوران دفاع مقدس
روز 31 شهریور ماه 1359 دولت مزدور بعث عراق حمله به ایران را آغاز کرد و نیروی هوایی عراق 11 فرودگاه ایران را بمباران کرد و نیروی زمینی عراق با 14لشکر مجهز در طول بیش از 1200 کیلومتر مرز مشترک شروع به پیشروی به درون خاک ایران نمود. این جنگ اگرچه خسارت هایی برای ملت انقلابی ایران به بار آورد اما یکی از نعمت های الهی بود که شامل حال این ملت گردید و چنان انسجام و حرکتی در مردم بوجود آورد که غیر از جنگ هیچ چیز نمی توانست چنان سریع مردم را به وحدت و انسجام وادار نماید. مردم مهریز نیز در کمک به این جنگ سرنوشت ساز پیشقدم بودند و طی دوران هشت سال دفاع مقدس بیش از 313 شهید سعید و صدها آزاده سرافراز و جانباز سربلند تقدیم اسلام و انقلاب نمودند.
بدون تردید در هر جامعه ای کسانی که هستی و جان خود را ( بعنوان بالاترین گوهر انسانی) جهت حفظ و حراست از دین و کیان و مرز و بوم و میهن خود صرف نموده اند همواره از مفاخر آن جامعه بشمار آمده و از شأن و جایگاه والایی برخوردارند.
در میهن اسلامی ما نیز « شهدا و ایثارگران ، جانبازان و آزادگان عزیز » از برجسته ترین مفاخر همیشگی کشور عزیز ما بشمار می آیند در پهنه سترگ آسمان مهریز نیز جمال معنوی شهدا به مانند ستاره هایی فروزان همواره تابناک و درخشان است.

یاد و خاطره تمامی این کبوتران حریم انقلاب و شهدای نه از دست رفته ، بلکه بدست آمده این نظام و نیز جانفشانی همه ایثارگران ، جانبازان و آزادگان سرافراز را گرامی داشته و بر خاک حریمشان بوسه می زنیم.



    دریافت pdf این صفحه


منبع:

 سایت فرمانداری شهرستان مهریز